حکاکی در ایران

از دیر باز در ایران باستان حکاکی وجود داشته است . این روش سنتی بیشتر در شهر اصفهان و بخصوص به دست هنرمندان اصفهانی بر روی ظروف فلزی صورت میگرفته است .

حکّاکی ایجاد طرح و نقش بر روی فلزات، کاشی، چوب و موارد دیگر است. این کار با ایجاد برجستگی و فرورفتگی با کمک ابزار فلزی که می‌تواند مغار، پیچ گوشتی یا چاقو نیز باشد، انجام می‌شود. یکی از روش‌های حکاکی استفاده از موم عسل جهت پوشش ضد اسید، قلم نی جهت طراحی، و اسید فلوریدریک جهت تثبیت طراحی می‌باشد به نحوی که با موم عسل مایع روی نگین را پوشانده، بعد از سرد و جامد شدن موم با قلم نی که برعکس قطع خورده روی عقیق طراحی کرده، سپس چند قطره اسید روی قسمت‌های طراحی شده قرار داده و با آب ولرم شسته، حالا طراحی ثابتی روی عقیق داریم که می‌توان با ابزار و مته‌های حکاکی آن را عمیق کنیم. متأسفانه استفاده از دستگاه‌های حکاکی در حال حاضر ضربه سختی به هنر کهن حکاکی و هنرمندان این رشته زده ‌است و روح هنری حکاکی را زیر سؤال برده‌است اما سرعت انجام حکاکی را بسیار افزایش می‌دهد و مزیتهای خاص خود را دارد اما از لحاظ هنری ارزش چندانی ندارد. دستگاه‌های حکاکي با بهره‌گیری از فناوری روز دنیا که توسط مکانیسم حرکتی ریل، ال ام گاید و استپر موتور، به قلم‌های قوی حکاکی از جنس تنگستن کارباید که یکی از سخت‌ترین مواد به‌شمار می‌رود مجهّز شده‌اند. در نظر داشته باشید که این قلم می‌تواند با قلم از جنس سرامیک تعویض شود.

فرامین حک از دو راه به مکانیسم اعمال می‌شود.
راه اول به وسیله رایانه است که با وجود نرم‌افزار مخصوص دستگاه، توسط هر نرم‌افزار قابل اجرا در ویندوز قابل کنترل بوده و خروجی آن را مثل یک پلاتر حرفه‌ای حک می‌کند.
راه دوم از طریق خود دستگاه می‌باشد که حک های ساده در حد حروف و اعداد به اضافه شماره سریال تولیدی دستگاه رامی‌تواند بدون نیاز به رایانه حک کند.
حکاکی بر روی نگین را با وسایل گوناگونی انجام می‌دهند مانند فرز دندانپزشکی یا با استفاده از مته‌های حکاکی. از قدیمی‌ترین حرفه‌ها که ایرانیان نقش بسزایی در تکمیل آن داشته‌اند حکاکی روی نگین‌های انگشتر بوده‌است.

حکاکی مدرن

حکاکی مدرن ایجاد طرح ونقش بروی فلزات، کاشی، چوب و موارد دیگر است.
با گذشت زمان و پیشرفت بشریت و به طبع ابزارهای حکاکی هم دستخوش تغیرات شد و تکامل یافته تر شد و این هنر به بخش های دیگری هم تسری پیدا کرد و وارد حیطه هنر و صنعت آن دوره تاریخی نیز شد که آثار بسیار خیره کننده ای و تکرار ناشدنی از حکاکی سنگ ها، ظروف،جواهرات،وفلزات بجا مانده است.

حکاکی ظروف، حک عقیق، حکاکی سنگ های تزئینی، حکاکی انگشتر، حک چوب، حکاکی مجسمه ها و پیکر تراشی (به ویژه در روم و یونان باستان )، سنگ تراشی( در ایران باستان ) و ساخت نما های باشکوه از سنگ و فلز باعث شد حکاکی را در بخش هنری و استفاده از حک فلز در انواع صلاح ها (شمشیر و نیزه و…) در بخش صنعتی، این امر را به بخش جدا نشدنی تاریخ تبدیل نمايد.
طبق شواهد به دست آمده از آثار از حک روی فلز برای شناسایی تعداد صلاح ها و حتی با حکاکی پلاک هایی (( بدوی و متناسب با آن دوره تاریخی )) سعی در شناسایی افراد نظامی و کشته شدگان در جنگ ها را داشته اند که نشان از هوشمندی انسان ها در آن زمان را دارد . روشی که با گذشت هزاران سال به شیوه نوین هنوز هم مورد استفاده قرار می گیرد و اهمیت حکاکی پلاک و حک فلز را در آن زمان نشان میدهد .

اگر بخواهیم حکاکی را به دو بخش هنری و صنعتی تقسیم کنیم . در بخش هنری هنوز هم شیوه گذشته گان دارای ارزش بیشتری است. در واقع شیوه حکاکی دستی به لحاظ هنری دارای ارزش بیشتری می باشد وگرنه امروزه با توجه به پیشرفت علم و صنعت و دستگاه های حکاکی فلزات، سنگ و چوب، قابلیت اجرای انواع طرح ها و نقش ها با سرعت و کیفیت بسیار بالا فراهم است.
اما در بخش هنری ارزش کار دست و هنر استاد کار، نسبت به انواع دستگاه های حکاکی و صنعتی دارای ارزش والاتری است.
اما در بخش صنعتی به ویژه حکاکی فلزات با توجه به تیراژ تولید و سرعت روند کار استفاده از سیستم دستی عملا غیر ممکن بوده و با توجه به هزینه کم و شرایط دستگاه حک روی فلز استفاده از این سیستم در صنعت رواج یافته است.
امروزه انواع روش های حکاکی با توجه به شرایط قطعه و نوع خط تولید در صنعت مورد استفاده قرار می گیرد .
حکاکی به روش کوبشی مرسوم ترین و کم هزینه ترین و یکی از سریع ترین روش های حکاکی فلزات بوده که بنا بر دلایل ذکر شده برای مارک زنی، پرتیراژ ترین نوع ماشین حک مورد استفاده در صنعت می باشد.
در صنایعی از قبیل خودرو سازی، قطعه سازی خودرو، قطعات صنعتی، سازه فلزی و سوله، نفت و گاز و پتروشیمی، صنعت آسانسور و متالوژی و قالب سازی و لوازم خانگی و … از حک روی فلز جهت مارک زنی و شناسایی محصول و… استفاده می گردد.

این سری از دستگاه ها به دو دسته تقسیم می گردند :

1-1- دستگاه های حکاکی ضربه ای ثابت

(Indent Marking Machine)

دستگاه های حکاکی ثابت با ابعاد های حکاکی مختلف وجود دارد که به درخواست مشتری ها تامین می گردند.
در دستگاه های حکاکی ثابت، قطعات و یا پلاک زیر دستگاه آمده و عملیات حک بر روی آن انجام می گردد.در این سری از دستگاه ها هم می شود از دستگاه های حکاکی با قابلیت حرکت نوک دستگاه از جلو و هم با قابلیت حرکت نوک دستگاه از زیر استفاده نمود. سختی نوک دستگاه حکاکی ثابت 92HRC بوده -در صورتیکه جنس نوک سایر دستگاه ها در حد 60HRC می باشد ( جنس نوک دستگاه از تنگستن کارباید است. )-
که بسیار سخت است و به راحتی بر روی سخت ترین قطعات، حتی تنگستن کارباید حکاکی نموده و طول عمر آن بسیار طولانی است.

2-حکاکی اسکرایب (Scribe Marking )

شیوه ای بسیار مدرن جهت حکاکی با کیفیت بسیار بالا و بدون هیچ آلودگی صوتی(بی صدا) و در مواردی که محدودیت هایی در رابطه با آلودگی صوتی وجود دارد بهترین گزینه می باشد. این روش در صنعت خودرو سازی (حک اتاق و شاسی) روز دنیا مانند بنز و بی ام و، فراری و … رواج بسیاری پیدا کرده است و از فلز نرم تا فلزی به سختی ۵۵ راکول را حک می کند. در این روش با فشار و کشش ابزار ( بدون کوبيدن و چرخش) بر روی سطح فلز عملیات حک بدون کوچکترین صدایی انجام می پذيرد.
حکاکی به روش اسکرایب یا خراشی یکی از جدیدترین روش های حکاکی در دنیا می باشد. در این روش سوزن دستگاه که معمولا از جنس تنگستن کارباید می باشد در سطح قطعه یا ورق مورد نظر نفوذ کرده و سپس عملیلت حکاکی را انجام می دهد.
محدودیت چندانی در جنس قطعه مورد نظر در این روش حکاکی وجود ندارد و انواع فلزات و سایر مواد سخت به شرطی که شکننده نباشند را می توان با این روش حک کرد.
دستگاه های حک اسکرایب(خراشيدگي) نسبت به دستگاه های حک کوبشی پیچیده تر بوده و قیمت بالاتری نیز دارند، اما کیفیت حکاکی آنها بسیار بالاست و عملکرد بی صدای آنها بسیار مورد توجه قرار دارد. امروزه در بسیاری از شرکت های خودروسازی جهت حک شاسی خودروها از سیستم اسکرایب استفاده می شود که این مسئله به دلیل کیفیت بالای متن حکاکی شده است.
نیروی حرکت سوزن در دستگاه های حک اسکرایب معمولا از نیروی باد تامین می گردد. این نیرو معمولا بین ۶ تا ۸ بار می باشد. یکی از مواردی که این نوع دستگاه برای آن بسیار مناسب است حک انواع پلاک است، اما سایر قطعات مانند قطعات خودرو، فلنچ و… نیز به راحتی توسط این دستگاه ها حک می گردند.
محاسن:
کیفیت فوق العاده ، هزینه مصرفی کم ، تعمیر و نگهداری نسبتاٌ آسان می باشد.
معایب :
سرعت پایین تر نسبت به حک کوبشی و فیکسچرسازی دشوارترمی باشد.

4-حک لیزر: (laser marking , Laser engraving)

حك لیزر خود به دو شاخه فایبر و CO2 تقسیم می شود که خود آنها به بخش های مختلف حکاکی و برش تقسیم می گردد.
به طور خلاصه حك ليزر فایبر مخصوص فلزات (برخی غیرفلزات) بوده که با توجه به توان آن برای حکاکی و برش استفاده می شود .
حك ليزر CO2 مخصوص غیر فلزات می باشد. تنوع در دستگاه هاي لیزر بسیار بالا بوده و با توجه به جنس و کیفیت مورد نیاز و غیره مدل و توان دستگاه را انتخاب می کنند .
کلیت کار به زبان ساده به این طریق است که: اشعه از طریق تحریک مواد مولد لیزر توسط تخلیه الکتریکی یا تابش یک لامپ در یک محفظه تولید می شود و پرتو با استفاده از آینه منعکس می شود تا انرژی لازم برای تبدیل شدن به یک جریان نور را بدست آورد. آینه معمولا برای هدایت نور به لنز مورد استفاده قرار می گیرد و از طریق لنز نور به شی می تابد و حکاکی صورت می گیرد.
محاسن:
کیفیت فوق العاده ، ايجاد رنگ متمایز از رنگ سطح محصول ، سرعت بالا و عدم آلودگی صوتی می باشد.
معایب :
قیمت بالای دستگاه یکی از مهمترین ایراداتی که به دستگاه‌های حكاكي لیزری وارد می‌شود. هزینه خرید آنها نسبتا بالا است و به سرمایه‌گذاری اولیه بیشتری نیاز دارد. این موضوع در مورد کارگاه‌های کوچک و کسب و کارهای تازه‌کار مشکل‌ساز بوده و مجبور هستند که به دنبال سرمایه‌گذارهای نسبتا کلان برای کار خود باشند و حتی در موارد بسیار شدید ممکن است مجبور به تغییر هزینه خرید شوند.

6-حک پرسی (فشار بوسیله سمبه)

حک پرسی از روش های قدیمی و غیر هوشمند حکاکی بوده و بزرگترین مشکل آن ثابت بودن طرح حکاکی و عدم یکنواختی حک بر روی محصول و ایجاد فشار و احتمال خرابی قطعه را دارد و حسن آن سرعت انجام کار است.

8-حک برجسته(Embossing)

یک روش خاص جهت حک پلاکها که بیشتر در صنعت خودروسازی و صنایع فولادی استفاده میشود .
مزیت اصلی این روش اینست که بدلیل روش خاص حک برجسته هیچگونه آلودگی بر روی آن باقی نمی ماند و پلاکهای حک شده با این روش همیشه خوانا هستند .